Op donderdag 12 december 2024 gaf Mark Rutte, secretaris-generaal van de NAVO, een grote toespraak. Daarin zei hij dat de NAVO niet klaar is voor wat er op ons af gaat komen in de komende jaren, en dat het tijd is om ons ‘mentaal voor te bereiden op een oorlog’. Het is voorstelbaar dat leerlingen bang zijn geworden van deze woorden. Hoe kun je hier aandacht aan besteden in de klas? In dit bericht doen we enkele handreikingen, met medewerking van Jaap Verheul, bijzonder hoogleraar Trans-Atlantische Betrekkingen aan de Radboud Universiteit, en universitair hoofddocent pedagogiek Bjorn Wansink aan de Universiteit Utrecht. Schat zelf in wat het beste past bij je leerlingen, hun niveau, vragen en emoties.
Context bieden
Het is in de eerste plaats belangrijk om, zeker wanneer je merkt dat (jonge) leerlingen bang zijn geworden van de toespraak, context te bieden. Leg ze uit dat Nederland lid van de NAVO is, waarom de NAVO is opgericht, en welke bescherming het ons biedt dat we aangesloten zijn bij dit bondgenootschap.
De NAVO (Noord-Atlantische Verdragsorganisatie) is een militair en politiek bondgenootschap dat bestaat uit 32 landen: de Verenigde Staten, Canada en 30 Europese landen, waaronder Nederland. De NAVO werd opgericht in 1949 (aan het begin van de Koude Oorlog) met als doel om de aangesloten landen te beschermen. Ze spraken samen af dat wanneer één land wordt aangevallen, ze dat beschouwen als een aanval op ze allemaal. Dat betekent dat de landen van de NAVO samen sterk staan. Zoek je ruzie met één land, dan krijg je ruzie met 31 andere landen.
De voorzitter van de NAVO is de secretaris-generaal. Sinds 1 oktober 2024 heeft Mark Rutte deze functie. De toespraak die hij op 12 december gaf was zijn eerste grote toespraak in deze rol. Belangrijk is om leerlingen uit te leggen dat Rutte het in deze toespraak niet tegen individuele burgers heeft, maar tegen de inwoners van de NAVO-landen als geheel. Hij benadrukt dat die landen meer hun best moeten doen en dat er veel meer geld nodig is voor defensie. Alleen dan kan een oorlog worden afgewend. Daarom zegt hij ook: ‘Om een volgende oorlog te voorkomen moet er veel meer geld naar defensie, maar daarvoor is de steun nodig van de inwoners van de NAVO-landen.’ Met andere woorden: er komt niet per se oorlog in Europa, maar het is dan wel aan ons als NAVO-landen om er nu voor te zorgen dat Rusland de aanval niet verder uitbreidt richting Europa. Daar moeten we wel harder voor gaan werken.
Wat doet de NAVO?
Voor achtergrondinformatie over de NAVO kun je gebruikmaken van de lesmodule (drie sterren en vier sterren) die we samen met de Atlantische Commissie ontwikkelden over 75 jaar NAVO of de verkorte bijsluiter bij het NAVO-simulatiespel over de geschiedenis van de NAVO.
Meer geld naar defensie
Aan oudere leerlingen kun je meer uitleg geven bij de speech, om Ruttes roep om meer geld aan defensie uit te geven in te kaderen. Die oproep is niet nieuw, legt hoogleraar Jaap Verheul uit: ‘De NAVO-landen hebben afgesproken om minstens 2 procent van het bruto nationaal product (BNP) aan defensie te besteden. Toch halen nog steeds niet alle landen dit doel. Vooral de Verenigde Staten dringen er al jaren bij hun Europese bondgenoten op aan om meer te investeren in defensie.’
‘In zijn speech benadrukt Mark Rutte dat zelfs 2 procent niet meer genoeg is om onze veiligheid te garanderen,’ vervolgt Verheul. ‘Dat heeft te maken met de oorlog die Rusland voert tegen Oekraïne. Rusland besteedt een enorm deel van zijn budget – misschien wel een derde – aan de opbouw van de krijgsmacht. Maar Rusland vormt niet alleen een gevaar voor Oekraïne, het is ook uit op een langdurige confrontatie met NAVO-landen. Daarom is het belangrijk dat Europese landen hun eigen defensie versterken en er meer geld aan uitgeven.’
‘Hoewel Rutte sprak tegen alle Europese landen, is zijn boodschap ook belangrijk voor Nederland,’ aldus Verheul. ‘Ons land haalt dit jaar voor het eerst het doel om 2 procent van het bruto nationaal product aan defensie uit te geven. Toch heeft Nederland veel in te halen bij het opbouwen van een sterke krijgsmacht. Daarnaast speelt Nederland een belangrijke rol bij het vervoeren van militair materieel naar Oost-Europa. Dat betekent dat we ook moeten investeren in goede infrastructuur, zoals bruggen, tunnels en wegen.’
Door het grotere verhaal te vertellen kun je kinderen geruststellen.
Bjorn Wansink, universitair docent pedagogiek
Speech lezen met leeswijzer ***/ ****
Je kunt oudere leerlingen ook zelf laten uitpluizen wat Rutte zegt en wat hij daarmee bedoelt.
Laat leerlingen dit nieuwsbericht lezen en het filmpje bekijken. Laat ze vervolgens zelf (in tweetallen of groepjes) achtergrondinformatie opzoeken en de vragen (of een selectie daarvan) beantwoorden:
- Wat is de NAVO? Welke landen horen daarbij?
- Waarom is de NAVO opgericht?
- Wat hebben de NAVO-landen afgesproken als er een land wordt aangevallen?
- Wat heeft Donald Trump gezegd over de NAVO? Waarom zijn Europese landen daarvan geschrokken?
- Welke dreiging vormt Rusland voor de NAVO?
- Wat is de functie van Mark Rutte bij de NAVO?
- Tegen wie heeft Rutte het in zijn speech?
- Wat zou Rutte met zijn speech willen bereiken?
- Welke reacties zijn er gekomen op de speech?
Bespreek vervolgens klassikaal de antwoorden.
Op zoek naar verdieping? Dit artikel van NRC over ‘typische’ propaganda-methoden van Defensie kun je inzetten om bovenbouwleerlingen te laten nadenken over de toon van de speech.
Omgaan met angst in de klas
Mark Rutte gaf in zijn toespraak zelf aan dat hij geen geruststellend verhaal vertelt: ‘Ik zal eerlijk zijn,’ zegt hij, ‘de veiligheidssituatie ziet er niet goed uit. Het is zonder twijfel de ergste in mijn leven. En ik vermoed ook in dat van u.’ Het is begrijpelijk en logisch dat kinderen hier bang van worden. Wat doe je als je merkt dat kinderen erg ongerust zijn geworden van deze speech en zich zorgen maken over een naderende oorlog?
‘Allereerst is het verstandig om je eigen emoties te reguleren,’ stelt pedagoog Bjorn Wansink. ‘Als je zelf bang bent, bestaat de kans dat kinderen jouw angst overnemen.’ Zijn advies is verder om dit soort “grote mensen”-onderwerpen weg te houden van kinderen onder de vijf jaar, tenzij ze zelf met vragen komen of angstig zijn. ‘In dat laatste geval kun je in simpele taal uitleggen wat er aan de hand is, en ze geruststellen dat er geen oorlog is, en dat de kans klein is dat er een (‘klassieke’) oorlog zal uitbreken in Nederland. Het is bovendien belangrijk dat jonge kinderen geen heftige beelden te zien krijgen.’
‘Vanaf zes jaar kunnen kinderen fantasie en werkelijkheid van elkaar onderscheiden en is het belangrijk om uit te leggen wat er aan de hand is,’ vervolgt hij. ‘Stel kinderen gerust door uit te leggen wat het lidmaatschap van Nederland bij de NAVO betekent en hoe het ons beschermt. Dit bondgenootschap zorgt er al sinds 1949 voor dat er vrede is in Europa, Amerika en Canada. Mark Rutte zegt juist dat dat bondgenootschap ons kan beschermen. En dat het belangrijk is dat dat zo blijft, en dat de landen daarom moeten zorgen dat ze zo sterk mogelijk zijn en blijven samenwerken. Zeg dat de boodschap van Rutte eigenlijk ook hoopvol is. Als we samenwerken, staan we inderdaad sterk en zorgen we dat er vrede blijft.’
‘Met oudere kinderen die angstig zijn, bijvoorbeeld door wat ze zien op sociale media, kun je het hebben over de impact van het veel kijken naar heftige beelden. Leg uit dat dit niet helpt, maar dat je er juist angstig of onverschillig van kunt worden. Als je merkt dat jongeren meer willen weten, kun je ook samen op zoek gaan. Op het internet vind je vaak enkele zinnen uit de toespraak die bang maken. Door het grotere verhaal te vertellen kun je kinderen beter geruststellen. Denk ook na over wat ze zelf kunnen doen, bijvoorbeeld geen heftige beelden kijken of doorsturen. Maak bijvoorbeeld gebruik van een van de hier aangeboden werkvormen.’
Emoties in kaart brengen **
Voor het bespreekbaar maken van de oorlog tussen Israël en Hamas publiceerden we eerder de werkvorm Emoties in kaart brengen. Deze is ook heel goed uit te voeren om het te hebben over de emoties die de toespraak van NAVO-baas Rutte losmaken (pas alleen de vraagstelling aan).
Hoe bereid je je voor op een oorlog?
In zijn speech zegt Rutte dat we ons ‘mentaal’ moeten voorbereiden op een oorlog. Op zich is dat niets nieuws. Die oproep tot weerbaarheid en zelfredzaamheid geldt sowieso, ook met het oog op andere soorten rampen en crises. Onze overheid (bijvoorbeeld op crisis.nl, via de NCTV, via de veiligheidsregio’s, het Rode Kruis of andere hulporganisaties) roept burgers al jaren op om ons voor te bereiden op bijvoorbeeld cyberaanvallen, storingen, aanslagen of bijvoorbeeld extreem weer. Zij roepen op om een noodpakket samen te stellen waarmee je je 72 uur kunt redden zonder water, elektriciteit en voedsel. De gedachtegang is dat het 72 uur kan duren tot de hulpverlening op gang komt of totdat de infrastructuur hersteld is.
De oproep om ons voor te bereiden op rampen en oorlogen kan impact hebben op de veiligheidsgevoelens van leerlingen, ze bewust maken van hun kwetsbaarheid en hen daardoor angstig maken. Tegelijkertijd kan het ook een geruststellend idee zijn dat je jezelf kunt voorbereiden op een crisis, en dat veel mensen zich bezighouden met jouw veiligheid. Dit dilemma speelt ook een rol bij onderstaande werkvorm, en kun je bespreken met je leerlingen. Ook kun je met de leerlingen bespreken in hoeverre ze zich zorgen maken over dit soort toekomstscenario’s en vooral wat ze er zelf aan kunnen doen.
Noodpakket ** / *** / ****
Laat leerlingen de site denkvooruit.nl bekijken, waar de overheid beschrijft hoe je je kunt voorbereiden op diverse rampen, dreigingen of aanvallen.
- Je kunt de leerlingen bijvoorbeeld in expertgroepjes ieder een voorbeeld laten lezen onder ‘risico’s in Nederland’ (in totaal 18 voorbeelden), of ze individueel een voorbeeld laten uitkiezen. Ze wisselen daarna kort uit wat ze gelezen hebben en zoeken overeenkomsten en verschillen.
- Laat leerlingen in tweetallen het volgende gedachte-experiment uitvoeren: stel je hebt geen stroom en water, hoelang houd je dat vol?
Laat dan klassikaal deze video van NOS op 3 zien, waarin dit gedachte-experiment ook wordt uitgediept: Zo bereid je je voor op oorlog (22’56). Laat leerlingen het filmpje samenvatten in hun eigen woorden. Ze kunnen hiervoor aantekeningen maken tijdens het kijken. - Het is niet de eerste keer dat de overheid burgers oproept om zich voor te bereiden op een oorlog. In de Koude Oorlog was de dreiging van een oorlog of een aanval met kernwapens vanuit de Sovjet-Unie (nu Rusland) heel reëel. Mensen waren toen ook bang, en moesten ook voorzorgsmaatregelen nemen. Laat voorbeelden zien van pamfletten die de Bescherming Bevolking (BB) verspreidde tijdens de Koude Oorlog* (hier, hier of hier). Hierin gaf de BB adviezen hoe burgers zich thuis konden voorbereiden op of beschermen tegen een kernaanval.
Print de voorbeelden uit de brochures en laat leerlingen ze bekijken, met de volgende vragen:- Welke adviezen worden er gegeven? Wat denk je dat Nederlanders van deze brochures vonden? Nuttig, geruststellend, of juist niet?
- Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen de adviezen van de Bescherming Bevolking en die de overheid geeft op denkvooruit.nl?
* Wij werken momenteel aan lesplannen (2*, 3* en 4*) over de dreiging van kernwapens van de Koude Oorlog tot nu. Een opdracht over deze brochures maakt daar deel van uit. De lesplannen verschijnen begin 2025 op onze website. In onze kennisbank vind je het artikel Moeten we bang zijn voor een kernoorlog?, waarmee je nu al aandacht kunt besteden aan deze vraag.
Ruttes speech was niet alleen waarschuwend, maar ook optimistisch
Jaap Verheul, bijzonder hoogleraar Trans-Atlantische betrekkingen
Wat geef je kinderen mee die zich zorgen maken?
‘Het is begrijpelijk dat jongeren zich zorgen maken door dit soort berichten,’ stelt Jaap Verheul. ‘De toon van Ruttes toespraak was zeer dringend. Hij wil ons wakker schudden en zeggen dat we ons voor moeten bereiden op een veilige toekomst. Net zoals we onze voordeur op slot doen om inbrekers buiten te houden, moeten we een sterkere afschrikking bouwen om aanvallen te voorkomen.’
‘Toch was Ruttes toespraak niet alleen waarschuwend, maar ook optimistisch,’ besluit Verheul. ‘Hij zei dat we veel sterker zijn dan onze tegenstanders als alle 32 NAVO-landen samenwerken. Samen vertegenwoordigen de NAVO-landen immers een bevolking van 1 miljard mensen. Door nu actie te ondernemen en als bondgenoten samen te werken, kunnen we onze vrijheid en veiligheid beschermen en ervoor zorgen dat onze democratische samenleving niet in gevaar komt.’
Meer lezen?
- Schellenbach Bueno, S. (2024, 19 december). Oorlogsexpert Bob Deen: ‘Je hoeft niet bang te zijn voor oorlog’. Kidsweek. https://www.kidsweek.nl/nieuws/navo-mark-rutte-voorbereiden-oorlog-uitgelegd~908221f
- Versteegh, K. (2024, 17 december). Deze vier ’typische’ propaganda-methoden gebruikt Defensie. NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2024/12/17/deze-propaganda-methoden-gebruikt-defensie-om-de-publieke-opinie-te-beinvloeden-a4876980